به مناسبت روز جهانی مارمولک؛
دنیای زیبا اما ناشناخته مارمولک ها
تهران- ایرنا- مارمولک ها از لحاظ اکولوژیک یکی از گونه های بسیار ارزشمند برای محیط زیست و طبیعت هستند و نقش مهمی در کنترل عنکبوتیان، حشرات و بندپایان دارند اما به نظر می رسد هنوز بخش زیادی از دنیای وسیع آنها کشف نشده و این نگرانی وجود دارد که قبل از شناخته شدن، به علت تخریب زیستگاه ها و سایر عوامل از بین بروند.
مارمولک ها خزندگانی ارزشمند برای محیط زیست هستند که جمعیت آنها در سراسر کره زمین به جز قطب جنوب و قطب شمال پراکنده شده است. در دنیا حدود ۱۱ هزار گونه خزنده وجود دارد که از این تعداد ۶ هزار و ۵۰۰ گونه مارمولک است، با این حساب از نظر تنوع گونه ای و فراوانی شاخص ترین خزنده مارمولک ها هستند. در ایران نیز تا به امروز ۲۸۹ گونه خرنده و دوزیست کشف و ثبت شده که از این تعداد ۲۳ گونه دوزیست و بقیه خزنده هستند که سهم مارمولک ها از خزنده ها ۱۶۴ گونه از ۹ خانواده است که با توجه به گستردگی کشور و اقلیم متنوع قطعا گونه های بیشتری در کشور وجود خواهد داشت که هنوز کشف نشده اند.
به اعتقاد خزنده شناسان مارمولک ها از لحاظ اکولوژیک یکی از گونه های بسیار ارزشمند برای محیط زیست و طبیعت هستند و نقش مهمی در کنترل عنکبوتیان، حشرات و بندپایان دارند از این رو ۱۴ آگوست برابر با ۲۳ مرداد روز جهانی مارمولک نامگذاری شده است زیرا جامعه جهانی معتقد است اگر مارمولک نباشد، حشرات تمام منازل و محصولات ما را خواهند جوید.
باربد صفایی مهرو خزنده شناس روز چهارشنبه در گفت وگو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: در دنیا حدود ۱۱ هزار گونه خزنده وجود دارد که از این تعداد ۶ هزار و ۵۰۰ گونه مارمولک است، با این حساب از نظر تنوع گونه ای و فراوانی شاخص ترین خزندگان مارمولک ها هستند.
وی افزود: تا امروز ۲۸۹ گونه خزنده و دو زیست در ایران شناسایی و ثبت شده که از این تعداد ۲۳ گونه دو زیست و بقیه خزنده هستند که سهم مارمولک ها از خزنده ها ۱۶۴ گونه از ۹ خانواده است، با توجه به گستردگی کشور و اقلیم متنوع قطعا گونه های بیشتری در کشور وجود خواهد داشت که هنوز کشف نشده اند، از سال ۱۹۹۹ تاکنون بیش از 50 گونه خزنده در ایران کشف شده است که بخش بزرگی از آنها مارمولک هستند و این تعداد علاوه بر تنوع زیستی بالا نشان از فراوانی این گونه ها در سرزمین ایران دارد.
وی ادامه داد: برخی از گونه های مارمولک مانند بزمجه ها و سوسمارهای خاردم به علت جثه بزرگ و کاهش شدید جمعیت در معرض خطر انقراض قرار دارند از سوی دیگر تخریب زیستگاه ها نیز از دیگر عوامل تهدید آنهاست؛ همچنین برخی از گونه های مارمولک به عنوان حیوان خانگی (پت) صید می شوند در حالی که آنها حیواناتی آزاد در حیات وحش هستند از این رو در معرض تهدید قرار دارند.
صفایی گفت: از بین مارمولک های ایران حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد بومی و انحصاری کشور هستند و فقط در ایران زیست می کنند، برخی از آنها در مرز ایران و عراق، ایران و افغانستان و پاکستان زندگی می کنند که به علت پراکنش محدودی که دارند بار مسئولیت حفاظت از آنها بر دوش ایران، سازمان ها، دانشگاه ها و حتی مردم و سمن ها است.
وی یادآور شد: سال ۲۰۱۶ گونه ای مارمولک در هرمزگان کشف شد که در دنیا فقط یک گونه از آن موجود است و فقط در بخشی از جنوب ایران پراکنش دارد، این نشان دهنده غنای زیستی سرزمین ایران است.
وی تاکید کرد: مارمولک ها از لحاظ اکولوژیک یکی از گونه های بسیار ارزشمند برای محیط زیست و طبیعت هستند زیرا با شکار عنکبوتیان، حشرات و بندپایان جمعیت آنها را کنترل می کنند، گونه ای مارمولک وجود دارد که از عقرب تغذیه می کند بنابراین تصور کنید اگر جمعیت این گونه مارمولک به عنوان شکارچی عقرب کم شود چه اتفاقی برای جمعیت عقرب ها می افتد؛ از سوی دیگر مارمولک ها غذای بسیاری از پرندگان و پستانداران هستند. همچنین نقش زیادی در رشد گیاهان دارند چون با خوردن ملخ ها، جمعیت آنها را کنترل می کنند که این مانع رشد بی رویه جمعیت ملخ ها و آسیب به گیاهان می شود.
این خزنده شناس در ادامه به سایر عوامل تهدید مارمولک ها اشاره کرد و گفت: برخی اقدامات برای مقابله با گرد و غبار مانند مالچ پاشی بلای جان این خزندگان ارزشمند شده است، حدود ۴۰ سال است که شاهد مالچ پاشی در نقاط مختلف کشور به ویژه خوزستان هستیم که مطالعات مختلف در این زمینه نشان داده است که با هر مالچ پاشی تعداد زیادی از خزندگان از بین می روند و جمعیت آنها در این مناطق به شدت کاهش یافته است.
وی افزود: همچنین بررسی های میدانی که در سرخس بین سال های ۸۸ تا ۹۰ داشتیم نشان داد، مالچ پاشی صورت گرفته در حدود ۲۰ تا ۳۰ سال پیش جمعیت مارمولک ها کم و در مقابل جمعیت عنکبوتیان و نوعی از حشرات افزایش یافته بود؛ الان هم در خوزستان مالچ پاشی می شود تعداد زیادی مارمولک زیر این مالچ های نفتی مدفون شده اند.
صفایی درباره اینکه برخی می گویند دم مارمولک ها سمی است، گفت: اول اینکه می گویند که دم آنها سیانور دارد در حالی که سیانور یک ماده معدنی است و نمی تواند در بدن یک موجود زنده باشد و ما در ایران مارمولک با دم سمی نداریم، اما گونه ای از مارمولک ها در دنیا هستند که بزاق یا ترشحات دهانشان سمی است، مثلا بزمجه ها در دهانشان یک نوع باکتری دارند یا مارمولک های کومودو نیز دهانشان حاوی نوعی باکتری است.
وی درباره از دست دادن دم برخی مارمولک ها هنگام خطر توضیح داد: دم برخی مارمولک ها در زمان خطر کنده می شود و خودشان فرار می کنند اما مساله مهم این است که دم، محل ذخیره چربی برای حیوان است تا زمستان را به راحتی بگذراند و اگر این دم نباشد ممکن است از خواب زمستانی بیدار نشود.
این خزنده شناس درباره مارمولک های بزرگ جثه در ایران گفت: بزرگترین مارمولک ها در ایران بزمجه ها هستند که شامل بزمجه بنگال در جنوب کشور، بزمجه بیابانی در فلات مرکزی و بزمجه نستروف در مرز بین ایران و عراق است که این گونه بزرگ جثه در سال ۲۰۱۵ کشف شد و نشان می دهد هنوز بخش زیادی از دنیای مارمولک ها ناشناخته است، حتی چند سال پیش یک گونه مارمولک در شمال تهران کشف شد، بنابراین این ترس وجود دارد که با روند تند تخریب زیستگاه ها قبل از اینکه گونه های مختلفی از مارمولک ها کشف شوند از بین بروند و انسان ها هیچ وقت آنها را نشناسند.
وی تاکید کرد: خزندگان و دوزیستان ساکنان قدیمی کره مسکون هستند، دوزیستان ۳۶۰ میلیون سال و خزندگان ۳۰۰ میلیون سال پیش پا به خشکی گذاشتند این یعنی اینکه انسان ها سالیان بسیار طولانی است که با آنها زندگی می کنند یا به عنوان موجودی که از آنها خدمات می گیرند و نقوش آنها بر آثار هنری و تاریخی بسیاری در بین اقوام قدیمی ایران باستان موجود است که نشان دهنده شناخت بالای مردمان هزاره های گذشته در خصوص این جانوران است.
صفایی گفت: دنیای مارمولک ها زیباست اما بخش زیادی از آن همچنان ناشناخته مانده است، برخی مارمولک ها شب گرد هستند و برخی نیز در نقاطی زندگی می کنند که دسترسی به آنها غیرممکن است پس تا آنها را از دست ندادیم قدر حضور این حیوانات ارزشمند را بدانیم.
باربد صفایی مهرو
خبرگزاری ایرنا – 23 مرداد 1398