از كگوی جمشیدیه تا لاسرتای بیابانی كوهسار
افعی کوهستانی لطیفی (افعی دماوندی)
Montivipera latifii
مردمک عمودی چشم این مار حاكی از سمی بودن آن است. اگر چه معمولا به رنگ کرم- قهوه ای روشن دیده م یشود اما در افراد مختلف تنوع رنگ آمیزی دیده می شود. واریزه های سنگی با پوشش گیاهی پراکنده که دارای شیب زیاد هستند را برای زیستن انتخاب می کند. پارک ملی لار شامل
دشت لار و مناطق مرتفع اطراف دماوند از اصلی ترین مناطق پراکنش این گونه در جهان است و به دلیل همین محدودیت گستره پراکنش و همچنین برداشت بی رویه به دلیل سمگیری، افعی لطیفی در معرض تهدید قرار دارد.
دنیای وهم انگیز مارها و شاید دلنچسب مارمولك ها و سوسمارها در كنار حس خوش نزدیكی به یك لا كپشت دریایی یا در دست گرفتن یك سمندر همگی از زیبایی ها و زشتی های دنیای خزندگان و دوزیستانی است كه نزدیكترین زیستگاهها را در زندگی شهری به ما دارند. كشف دنیایی كه اساس حیات در كره زمین را رقم زد ه اند. شهر تهران خاستگاه گونه هایی از خزندگان و دوزیستانی است كه همچون افعی لطیفی، لاسرتای بیابانی پاپنفوس و وزغ رنگارنگ كویر تنها در این استان زیست می كنند و از این منظر تهران استانی منحصر به فرد است.
ببر مار اروپایی (سوسن مار)
Telescopus fallax
علی رغم آ نكه مردمک چشم این مار عمودی است این مار سمی نیست. پولک های لب بالایی متصل به چشم و پولک های روی سر درشت هستند. جثه ی تقریبا کوچک با پوستی براق دارد. به دلیل وسعت زیاد پراکنش جهانی از نظر حفاظتی دارای کمترین نگرانی است. اما تغییر کاربری زیستگاه برای شهرسازی و کشاورزی بزرگترین تهدید گونه محسوب می شود. در ارتفاعات شمالی استان معمولا در باغات و مناطق جنگلی زیست می کند؛ همچنین در مناطق نه چندان مرتفع کوهستانی با پوشش گیاهی درختچه ای نیز دیده شده است.
مار براق اتریشی
Coronella austriaca
جنوب شرقی ترین پراکنش جهانی این مار شمال ایران است. این گونه طی نزدیک به 200 سال گذشته تنها 10 مرتبه در طبیعت ایران دیده شده، یکی از رکوردهای حضور این مار زیبا، ارتفاعات کوهستانی اطراف تونل کندوان در استان البرز است. این مار بسیار مخفی زی است و معمولا هنگام غروب آفتاب، زمانی که هوا تقریبا رو به تاریکی می رود مشاهده می شود.
افعی البرزی
Vipera ebneri
بدن به رنگ قهوه اي خاكستري، زرد متمايل به قهوه اي روشن يا تيره متمايل به سياه يا قهوه اي تيره متمايل به قرمز
آجري، سطح پشتي داراي یک رديف خال بيضي شكل و گاهي بهم پيوسته و به شكل خط زيگزاك در امتداد بدن، سطح جانبي داراي دو يا سه سري خال كوچك قهوه اي تيره. پوزه گرد و باریک و انتهاي فوقاني آن پهن. حداكثر طول 65 سانتيمتر ، دم 5 سانتيمتر .تغذيه از حشرات، ملخها، مارمولكها، جوندگان كوچك. ده نوزاد در فصل تابستان می زایند. این گونه در ایران در وضعیت آسیب پذیر قرار دارد.
ایران زمین با برخورداری از اقلیم گرم و خشک از نظر تنوع گون های خزندگان با دارا بودن 242 گونه یکی از مناطق حایز اهمیت تنوع زیستی در دنیا محسوب می شود. همچنین از نظر گونه های بومزاد یا اندمیک دارای بیش از 50 گونه و زیر گونه منحصر به مرز جغرافیایی ایران است، که کمتر کشوری از نظر تنوع چنین شمارگانی از گونه های منحصر به فرد را در خود جای داده است.
استان تهران از لحاظ جغرافیای زیستی شامل قسمت هایی از اکوزو نهای جنگلی – مرتعی البرز در شمال، محدوده کوچکی از زیستگاه جنگلی – مرتعی کوهستان زاگرس در غرب و جنوب غربی و در نهایت حوزه کویر مرکزی ایران است، که بخش بزرگی از مرکز و جنوب استان را شامل می شود.
همین برخورد و تلاقی اکوزون ها باعث ایجاد زیستگا ه هایی بینابینی در این منطقه شد ه که تعداد قابل توجهی از گونه های اندمیک را در خود جای داد ه اند. گونه های ارزشمندی همچون افعی کوهستانی لطیفی (افعی دماوندی(، افعی البرزی، لاسرتای البرزی، لاسرتای بیابانی پاپنفوس، وزغ رنگارنگ کویر و …، که بخش عمد ه ای از زیستگا ه های این گونه ها در محدوده استان تهران قرار دارد. در منطقه زیستی جنگلی-مرتعی البرز، گونه ها معمولا به ارتفاع سازگار شده اند و بنابرهمین خصوصیت زیستگاهی معمولا خزندگان این محدوده در مقابل سرما مقاومت بسیار بالایی از خود نشان می دهند. در این منطقه گونه هایی نظیر افعی کوهستانی لطیفی، افعی البرزی، آگامای قفقازی، لاسرتای البرزی، مار کوتوله طوقدار و … به صورت کامل زیستگاه ها را تصاحب کرده اند. منطقه زیستی کویر مرکزی ایران نیز دارای تنوع بسیار بالایی از خزندگان روزفعال نظیر تیرمار، یله مار، آگاماهای سروزغی، لاسرتاهای بیابانی و خزندگان شب فعال همچون انواع گکوهای است که از نظر تنوع و فراوانی در بین سایر مناظق بسیار حائز اهمیت است.
همچنین تنوع زیستگاهی باعث شده است تا استان تهران با توجه به وسعت اندک خود دارای تنوع بسیار زیادی از خزندگان ایران باشد. آخرین بررسی ها نشان می دهند زیستگا ه های این استان توانسته با بیش از 60 گونه خزنده ظرفیتی معادل 25 درصد از تنوع زیستی این رده ی مهره داران را نسبت به کل کشور در خود جای دهد. البته نباید فراموش کرد که سرعت توسعه و فشارهای ناشی از آن در این استان آنچنان سریع و گسترده است که کار حفاظت را بسیار دشوار ساخته و شاید یکی از چالش های بزرگ در دهه گذشته حفظ زیستگاه های این استان از هجوم صنایع و توسعه شهرهای مجاور پایتخت است.
نویسنده و عکاس: باربدصفایی مهرو
مجله دانش و طبیعت – تابستان و پاییز 94
